Wielki Piątek jest w zasadzie pierwszym dniem Triduum Paschalnego.
Dni najważniejszych Świąt Kościoła są bowiem liczone zgodnie z tradycją
żydowską, od zachodu słońca.

– Jeśli Wielki Piątek jest dniem
pełnym smutku, to jednocześnie jest najwłaściwszym dniem dla obudzenia
na nowo naszej wiary, dla umocnienia naszej nadziei i odwagi niesienia
przez każdego swego krzyża z pokorą, ufnością i zdaniem się na Boga,
mając przy tym pewność wsparcia przez Niego i Jego zwycięstwa. Liturgia w
tym dniu śpiewa: „O Crux, ave, spes unica – Witaj, Krzyżu, nadziejo
jedyna!” – tak sens liturgii wielkopiątkowej wyjaśniał w jednej z katechez w minionych latach papież Benedykt XVI.

Geneza

Pierwsze
liturgiczne obchody Wielkiego Piątku odnotować można w starożytnej
Jerozolimie. Wierni gromadzili się przed wschodem słońca przed kolumną
biczowania, a później przy grobie, by adorować drzewo Krzyża.

W
odniesieniu do Rzymu pierwsze opisy celebracji Wielkiego Piątku pochodzą
z VII w. Pierwszy typ liturgii sprawowany był przez papieża w kościele
św. Jana Jerozolimskiego i obejmował odczytanie opisu Męki Pańskiej wg
św. Jana, modlitwę powszechną i procesję z relikwiami krzyża. Drugi typ
liturgii był sprawowany w licznych kościołach prezbiterialnych,
obejmował lekturę Pisma, adorację krzyża i komunię św., konsekrowaną
wcześniej. Ten typ liturgii upowszechnił się w średniowieczu w całej
Europie.

W późniejszych wiekach upowszechniło się przenoszenie
Najświętszego Sakramentu do grobu Pańskiego. W XIX wieku na terenach
dawnej Rzeczypospolitej groby Pańskie w kościołach zaczęły nabierać
także patriotycznego wymiaru.

Liturgia

Wielki
Piątek to dzień Krzyża. Po południu we wszystkich świątyniach
katolickich odprawiana jest niepowtarzalna wielkopiątkowa Liturgia Męki
Pańskiej. Obowiązuje czerwony kolor szat liturgicznych. Celebrans i
asysta wchodzą w ciszy. Przed ołtarzem przez chwilę leżą krzyżem
(prostracja), a po modlitwie wstępnej czytane jest proroctwo o
Cierpiącym Słudze Jahwe i fragment Listu do Hebrajczyków. Następnie
czyta się lub śpiewa, zwykle z podziałem na role, opis Męki Pańskiej
według św. Jana.

Po homilii w bardzo uroczystej modlitwie
wstawienniczej Kościół poleca Bogu siebie i cały świat, wyrażając w ten
sposób pragnienie samego Chrystusa: aby wszyscy byli zbawieni.
Szczególnie przejmujące są modlitwy o jedność chrześcijan, za Żydów i za
niewierzących.

Centralnym wydarzeniem liturgii wielkopiątkowej
jest adoracja Krzyża. Zasłonięty fioletowym suknem Krzyż wnosi się przed
ołtarz. Celebrans stopniowo odsłania ramiona Krzyża i śpiewa
trzykrotnie: „Oto drzewo Krzyża, na którym zawisło zbawienie świata”, na
co wierni odpowiadają: „Pójdźmy z pokłonem”. Śpiewane są Improperia. Po
liturgii Krzyż zostaje w widocznym i dostępnym miejscu, tak by każdy
wierny mógł go adorować. Jest on aż do Wigilii Paschalnej najważniejszym
punktem w kościele. Przyklęka się przed nim, tak, jak normalnie
przyklęka się przed Najświętszym Sakramentem. Po adoracji Krzyża z
ciemnicy przynosi się Najświętszy Sakrament i wiernym udziela się
Komunii.

W Wielki Piątek katolicy na całym świecie mogą wyrazić
swą solidarność z chrześcijanami w Ziemi Świętej. We wszystkich
kościołach zostanie przeprowadzona zbiórka pieniędzy. Wprowadził ją
papież Paweł VI.

Grób Pański – polski zwyczaj

Ostatnią
– znaną głównie w Polsce – częścią liturgii Wielkiego Piątku jest
procesja do Grobu Pańskiego. Na ołtarzu umieszczonym przy Grobie lub na
specjalnym tronie wystawia się Najświętszy Sakrament w monstrancji
okrytej białym przejrzystym welonem – symbolem całunu, w który owinięto
ciało zmarłego Chrystusa. Cały wystrój tej kaplicy ma kierować uwagę na
Ciało Pańskie. W wielu kościołach przez całą noc trwa adoracja.

W wielu miejscach adoracji towarzyszy śpiew wszystkich części Gorzkich Żali oraz pieśni wielkopostnych.

W
Wielki Piątek odprawiane są także nabożeństwa Drogi Krzyżowej. W wielu
kościołach rozpoczyna się ono o godzinie 15.00, gdyż właśnie około tej
godziny wedle przekazu Ewangelii Jezus zmarł na Krzyżu. W ostatnich
latach nabożeństwo Drogi Krzyżowej odprawiane było także na ulicach
wielu polskich miast.

W niektórych polskich sanktuariach,
zwłaszcza w kalwariach, obchodom Wielkiego Piątku towarzyszą specjalne
misteria Męki Pańskiej.

Post ścisły

W Wielki
Piątek obowiązuje post ścisły, co w praktyce oznacza, że ograniczamy się
do spożycia trzech posiłków, w tym tylko jednego do syta (obowiązuje
zdrowe osoby od 18 do 60 roku życia). Oprócz tego, tak jak w każdy
piątek, wierni są zobowiązani do wstrzemięźliwości od pokarmów mięsnych
(od 14 roku życia).